تاريخچه صنعت برق ايران
مقدمه
در سال ۱۸۷۱ ميلادي ( ۱۲۵۰ هجري شمسي ) ماشين گرام اختراع شد . اين اختراع گامي اساسي در راه ايجاد صنعت برق تجاري بود ، زيرا پس از آن تبديل انرژي مكانيكي (و هر نوع انرژي ديگري كه بتوان از آن كار مكانيكي به دست آورد ) به انرژي برقي ممكن گرديد
يازده سال پس ازآن، درسال ۱۸۸۲ ميلادي ( ۱۲۶۱ هجري شمسي ) توماس اديسون نخستين موسسه برق تجاري خود را براي تامين روشنايي در يكي از خيابانهاي نيويورك افتتاح كرد
بيان دو واقعه مهم بالا براي درك رابطه زماني بين تاريخ پيدايش صنعت برق در جهان و در ايران خالي از فايده نيست . چنانكه خواهد آمد ، اولين مولد برق در ايران ، سه سال بعد از موسسه برق توماس اديسون به كار افتاد
در گاه شما ر حاضر ، رويدادهاي مهم در تاريخ صنعت برق ايران را به ترتيب تا ريخ هجري شمسي آورده ايم . براي چند واقعه قديمتر كه تاريخ آنها دراسناد اصلي به هجري قمري مي باشد، سال هجري قمري در پرانتز آمده است
۱۲۶۴ (۱۳۰۲قمري)
در زمان ناصرالدين شاه قاجار ، مولدي به قدرت تقريبي ۳ كيلووات به منظور تامين روشنايي بخشي از كاخ سلطنتي براي نخستين بار وارد ايران شد و به بهره برداري رسيد . از مدارك تاريخي چنين برمي آيد كه كار خريد و وارد كردن اين مولد به ايران ، از يكي دو سال پيش از آن در جريان بوده است
موتور اين مولد ظاهرا از نوع Otto و سوخت آن گاز حاصل از تبديل زغال سنگ بود . بدين ترتيب ملاحظه مي شود كه بهره برداري از نخستين مولد برق در ايران به۱۴ سال پس از اختراع ماشين گرام و سه سال بعد از موسسه برق رساني توماس اديسون برمي گردد
۱۲۸۲ (۱۳۲۰ قمري)
يك دستگاه مولد برق با موتور نوع اتو- دويتس Otto-Deutz باقدرت ۱۲ اسب براي تامين روشنايي حرم حضرت رضا به بهره برداري رسيد . اين مولد در سال ۱۲۷۹ به دستور مظفرالدين شاه قاجار خريداري شده بود . سه سال بعد مولد ديگري با قدرت ۲۵ اسب بخار خريداري و در كنار مولد اول نصب شد
۱۲۸۳ (۱۳۲۲قمري)
امتياز تاسيس كارخانه چراغ برق ( و آجر و اسباب نجاري ) به حاجي حسين امين الضرب واگذار گرديد. در امتيازنامه براي نخستين بار به توليدروشنايي برق به عنوان يك فعاليت تجاري و خدمت رساني عمومي نگريسته شده بود
۱۲۸۵ (۱۳۲۴ قمري )
كارخانه برق حاجي امين الضرب تقريبا شش ماه بعد از صدور فرمان مشروطيت آماده بهره برداري گرديد و بر طبق اعلاميه اي آماده پذيرش مشتركان شد . چنان كه ازاسم موسسه، يعني اداره چراغ برق بر مي آيد ، انرژي برق درابتدا تنها براي تامين روشنايي به كار مي رفت و به همين علت توليد برق تنها به پنج تا هفت ساعت اول شب محدود مي شد . مولد كارخانه حاجي امين الضرب به قدرت ۴۰۰ كيلو وات ، سه فازه و با ولتاژ ۲۲۰/۳۸۰ ولت بود و برق آن مستقيما به شبكه فشارضعيفي كه تا شعاع ۸۰۰ متري اطراف كارخانه واقع در خيابان چراغ برق (اميركبير كنوني ) كشيده مي شد تزريق مي گرديد . تامين روشنايي معابر نيز در محدوده فعاليت اداره چراغ برق در مقابل دريافت قيمت عادله در تعهد اداره بود. كار احداث شبكه ، واگذاري انشعاب ،سيم كشي داخلي مشتركان و نصب چراغ تماما" بر عهده اداره چراغ برق بود واين وضع تا سالها پس از افتتاح كارخانه ادامه داشت
بهاي برق بر حسب تعداد شعله ها و قدرت چراغهاي نصب شده ( ۱۶، ۲۵، يا ۳۲ شمسي ) محاسبه و از مشتر كان دريافت مي گرديد
از ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰
از اوايل سالهاي ۱۳۰۰ به بعد ، با آگاهي و علاقه مند شدن بخش خصوصي به مزاياي برق ، رفته رفته در شهرهاي بزرگ و كوچك ايران ، تاسيساتي براي توليد و توزيع و فروش برق ايجاد شد. اين گونه فعاليتها عموما" درمقياسهاي كوچك ومحدود وبه طور كلي منفك از يكديگر انجام مي گرفت و البته نياز به هماهنگي هم در شرايط آن روزهاي نخستين احساس نمي شد درهمين دوران برخي ازكارخانه هاي صنعتي جديدالتاسيس هم داراي تجهيزات برق اختصاصي شدند كه داد و ستدهايي نيز با موسسات برق شهري داشتند
در ۱۳۱۰
براي نخستين بار ، شبانه روزي كردن برق در تهران در ميان دولتمردان آن زمان مطرح شد و اقدامات اوليه براي تحقق آن صورت گرفت
در ۱۳۱۶
پس از شش سال و با گذراندن نشيب و فراز هاي بسيار ، بلاخره در تاريخ ۲۵ /۶ / ۱۳۱۶ نيروگاه بخاري ساخت كارخانه اشكوداي چكسلواكي با قدرت ۴x۱۶۰۰= ۶۴۰۰ كيلو وات در محل كنوني شركت برق منطقه اي تهران نصب شد و به بهره برداري رسيد
با وجود آن كه در تهران به علت وسعت شهر و موقعيت سياسي و اجتماعي آن ، سرمايه گذاري دولتي در كار برق رساني پيش از همه شهرهاي ديگر آغاز شد ، بخش خصوصي هم در امور برق رساني در تهران فعاليت قابل توجهي داشت به نحوي كه در سال ۱۳۴۱ يعني سال تاسيس سازمان برق ايران تعداد شركتهاي خصوصي كه هر يك در بخشي از شهر تهران فعاليت داشتند به ۳۲ شركت رسيده بود
از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴
برنامه هفت ساله اول عمراني كشور به اجرا در آمد كه در آن سهمي هم براي توسعه صنعت برق در كشور با هدف تامين مصارف خانگي شهرها و فراهم كردن رفاه اجتماعي منظور شده بود. دراين دوران،سازمان برنامه تعدادي مولدهاي ديزلي ۵۰و ۱۰۰و ۱۵۰ كيلو واتي را خريداري كرد و با بهره ۳ درصد به شهرداريها و شركتهاي برق خصوصي فروخت و چون دريافت كنندگان كمك سازمان برنامه مي بايست تواناييهاي لازم را براي تقبل ۵۰ درصد از سرمايه گذاريها داشته باشند ، طبعا" اعطاي كمكها ، به امكانات مالي شهرها و موسسه هاي وام گيرنده بستگي داشت . به هر صورت در پايان برنامه اول،جمع قدرت نامي نصب شده در كشور به ۴۰ مگاوات و ميزان انرژي توليدي سالانه به حدود ۲۰۰ ميليون كيلو وات ساعت رسيد
از ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱
در اين سالها برنامه هفت ساله عمراني دوم كشور اجرا شد . سهم برق در اين برنامه ، با هدف افزايش توليد برق ، كاهش هزينه هاي توليد و پايين آوردن سطح عمومي نرخها درنظر گرفته شده بود
دراين برنامه بنابر توصيه كارشناسان خارجي و داخلي، براي توسعه تاسيسات برق چهار حوزه فعاليت به شرح زير منظور گرديد
- منطقه خوزستان
- منطقه تهران
- شهرهاي بزرگ
- شهر هاي كوچك
بدين ترتيب مي توان گفت كه انديشه فراتررفتن از محدوده هر شهر در كار توسعه صنعت برق،در برنامه دوم شكل گرفت. شروع به كاراحداث نيروگاههاي برق آبي مهم كشور شامل سد دز (با ظرفيت اوليه ۱۳۰ مگاوات ) ، سد كرج (با ظرفيت ۹۱ مگاوات ) و سد سفيدرود (با ظرفيت اوليه ۳۵ مگاوات) همچنين نيروگاه حرارتي طرشت (به قدرت ۵۰ مگاوات)ازدستاوردهاي اين دوره است
در ۱۳۴۱
برنامه سوم عمراني كشورآغاز شد. با پذيرش نقش زير بنايي صنعت برق،در اين برنامه نيز اعتبارات قابل توجهي براي اين صنعت تخصيص داده شد
در اين برنامه كه ۵/۵ سال به طول انجا ميد(تاآخرسال ۱۳۴۶)،در مجموع،مبلغ ۲۱ميليارد ريال در صنعت برق هزينه گرديد كه به طوركلي سه بخش را در بر مي گرفت
تامين برق مراكز عمده مصرف شامل شهرهاي تهران، اصفهان، شيراز، مشهد، تبريز، رشت -
همدان و ساري
تامين برق ۱۷ شهر متوسط كشورشامل شهرهاي آمل، چالوس،اردبيل،مراغه، لاهيجان،اروميه، يزد -
بهشهر، بوشهر، قزوين ،كرج، بابلسر و كرمانشاه
تامين برق شهرهاي كوچك -
در همين برنامه ، تشكيل سازمان برق ايران به منظور اشراف كلي واعمال مديريت بر برنامه ريزي و اجراي طرحهاي توليد و ايجا د موسسات توليد ، انتقال و توزيع برق و هدايت سرمايه گذاريها دربخش برق پيش بيني شده بود اين سازمان درتاريخ ۱۳دي ماه۱۳۴۱ رسما" تشكيل يافت و تا پايان سال ۱۳۴۴ كه عملا" دروزارت آب وبرق ادغام شد به انجام وظايف خود ادامه داد
در ۱۳۴۳
قانون تاسيس وزارت آب و برق در تاريخ ۱۶/۱/۱۳۴۳ به دولت ابلاغ شد در بخش برق ، وظايف زير برعهده اين وزارت خانه قرار مي گرفت
تهيه و اجراي برنامه ها و طرحهاي توليد و انتقال نيرو به منظور تاسيس مراكز توليد برق منطقه اي -
و ايجاد شبكه هاي فشار قوي سراسر كشور
اداره تاسيسات برق كه به موجب بندبالاايجاد مي شود و بهره برداري از آنها -
نظارت بر نحوه استفاده از نيروي برق -
سازمان برق ايران در سال ۱۳۴۴ به عنوان واحد برق در وزارت آب و برق ادغام شد، وسازمانهاي ديگري هم كه تاآن زمان به توسط سازمان برنامه ، سازمان برق ايران يا به نحو ديگر به وجود آمده بودند تحت پوشش نظارتي وزارت آب و برق قرار گرفتند
در آذر ماه همين سال اساسنامه شركتهاي برق منطقه اي تدوين شد و بدين ترتيب تعداد ۱۰ شركت برق منطقه اي ( علاوه برسازمان آب و برق خوزستان كه از سال ۱۳۳۹ ايجاد شده بود ) تشكيل يافت كه عبارت بودند از شركتهاي برق منطقه اي ( تهران ) ، ( اصفهان ) ، ( خراسان ) ، ( آذربايجان ) ، (فارس) ، (مازندران) ، (گيلان) ، (جنوب شرقي ايران) ، (كرمانشاهان) و (همدان و كردستان)
با تشكيل شركتهاي برق منطقه اي ، صنعت برق كشور صورتي سازمان يافته و منسجم به خود گرفت. حوزه هاي زير پوشش اين شركتهادرابتدا تمامي مساحت كشوررا شامل نمي شد و نوعا" از تقسيمات كشوري نيزپيروي نمي كرد تعداد و حوزه هاي جغرافيايي شركتهاي برق منطقه اي با گذشت زمان مشمول اصلاحاتي گرديد به طوري كه درحال حاضر تعداد آنها به ۱۶ مي رسد و در مجموع تمامي كشور را پوشش مي دهند
در ۱۳۴۷
برنامه چهارم عمراني آغازشد. دراين برنامه كه تاپايان سال ۱۳۵۱ ادامه داشت ، نگرش به صنعت برق به عنوان يك صنعت زيربنايي و با ديد كلان نگر صورت گرفت . احداث خطوط انتقال نيروي سراسري و تاسيس نيروگاههاي نسبتا" بزرگ آبي وحرارتي درطي اين برنامه نضج گرفت، به طوري كه درطول برنامه،جمع قدرت نامي نصب شده در كشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات ( با رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد) وتوليد انرژي برق از ۴۱۳۳ ميليون كيلووات ساعت به۹۵۵۳ ميليون كيلووات ساعت ( با رشد متوسط سالانه ۲/۱۸ درصد ) بالغ گرديد و تعداد مشتركان در تعرفه هاي مختلف به ۱۶۶۹ هزار رسيد
در طي اين برنامه ، مسئوليت برق نزديك به ۱۹۰ شهر كشور بر عهده وزارت آب و برق قرار گرفت . برق مورد نياز شهرهاي كوچك ، شهركها و تعدادي از روستاهاي برقدار به توسط بخش خصوصي و يازيرنظر و بامديريت شهرداريها تامين مي شد.تعداد روستاهاي برقدار كشور از ۱۴۸ روستا درآغاز برنامه ، به ۴۹۱ روستا درپايان سال ۱۳۵۱ رسيد
در ۱۳۴۸
به منظور استفاده صحيحتر از منابع و امكان برقراري دادوستد انرژي برقي بين مناطق و كارتوليدوانتقال برق به طور كلان ، شركت توليد وانتقال نيروي برق ايران (توانير) از سال ۱۳۴۸ آغاز به كار كرد. اساسنامه و شرح وظايف اين شركت ، بنا بر ضرورتهاي زمان تا كنون سه بار مورد تجديد نظر قرار گرفته است . ازسال ۱۳۷۵ تا كنون ، اين شركت با نام "سازمان مديريت توليد و انتقال نيروي برق ايران ( توانير ) " ، فعاليتها و ماموريتهاي معاونت امور
برق وزارت نيرو را نيز برعهده دارد و هدفها وظايف زير را دنبال ميكند
تهيه و تدوين و پيشنهاد استراتژيها و سياستها و برنامه هاي برق كشور -
برنامه ريزي ، نظارت ، كنترل و هدايت برق كشور -
ايجاد هماهنگي و نظارت بر شبكه سراسري برق -
برنامه ريزي و نظارت بر مصارف مختلف برق كشور -
حفظ يكپارچگي و پايداري شبكه سراسري برق كشور -
در ۱۳۵۲
برنامه پنجم عمراني از اين سال آغاز شد و تا پايان سال ۱۳۵۶ ادامه يافت سياستهاي زير بر اجراي برنامه اي صنعت برق در اين برنامه حاكم بود
احداث واحدهاي بزرگ حرارتي در شمال و جنوب كشور به لحاظ دسترسي آسانتر به منابع -
سوخت و سواحل دريا
ايجاد سد بر روي رودخانه هاي بزرگ -
تامين برق مناطق دور افتاده كشور با استفاده از نيروگاههاي ديزلي -
درسالهاي برنامه پنجم، معادل ۱۳۳۲ مگاوات برظرفيت نيروگا ههاي گازي كشورافزوده شد كه علت اصلي آن تاخير دربهره برداري از نيروگاههاي آبي در دست احداث بود دراين برنامه، تا سيس نيروگاههاي هسته اي نيز در دستور كار قرارداشت كه علي رغم هزينه ها و تبليغات فراوان ، نتيجه مشخصي عايد نساخت
به هر صو رت قدرت نصب شده در پا يا ن بر نا مه به ۷۱۰۵ مگا وات ( با ۲/۱۶ درصد رشد متوسط سالانه )،انرژي سالانه توليد شده به ۱۸۹۸۴ ميليون كيلووات ساعت ( با ۷/۱۴ درصد رشد سالانه ) رسيد و تعدادمشتركان به ۳۱۰۵ هزار بالغ گرديد . تا پايان اين برنامه تعدادي از روستاهاي كشور نيز از برق بهره مند شدند
در ۱۳۵۳
باتوجه به اينكه نهادهاو سازمانهاي مختلفي دست ا ندركار مقوله انرژي دركشور بودند و هماهنگي بين آنها ضروري مي نمود ، به موجب لايحه قانوني مصوب ۲۸ / ۱۱ / ۱۳۵۳ با محول شدن برنامه ريزي جامع فعاليتهاي مربوط به انرژي كشور، نام وزارت آب و برق به وزارت نيرو تغييركرد
در ۱۳۵۷
با پيروزي انقلاب اسلا مي ، بازنگري اساسي در خط مشي هاي صنعت برق و هماهنگ ساختن آنها با هدفهاي عالي انقلاب ضرورت يافت. عنايت به مفهوم خودكفايي، سرما يه گذاري دركارخانه هاي توليد كننده تجهيزات مورد نياز صنعت برق ، كوتاه كردن دست مشاوران و پيمانكاران خارجي و توجه به بهره گيري بهينه از تواناييهاي داخلي ، صنعت برق را در راستاي تازه اي قرارداد ، فراهم كردن امكان استفاده گسترده از انرژي برق براي توسعه اقتصادي ، اجتماعي و رفع محروميتها،افقهاي جديدي را فراروي مسئولان صنعت قرار داد
از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
در اين سالها كه هشت سال آن مقارن با جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران بود . صنعت برق ايران خود را موظف مي ديد كه علاوه بر نگهداري و بهره برداري از تاسيسات موجود خود براي حمايت ازمردم و دفاع از پشت جبهه ، توسعه هاي لازم را نيز چه در امر توليدوانتقا ل وچه در جهت توزيع و خدمت رساني به مشتركان انجام دهد . برق ر?³اني به روستاها كه تا پايان سال ۱۳۵۷در۴۲۳۷ روستاهاي نزديك شهرها تحقق يافته بود به صورت يكي ازمحورهاي اساسي فعاليتهاي صنعت برق درآمد به طوري كه درطي دوران جنگ تحميلي ، علي رغم همه دشواريها ، سالانه به طور متوسط بيش از ۱۸۰۰ روستا برقدار گرديد و بدين ترتيب در انتهاي سال ۱۳۶۷ تعدادروستاهاي برقدار كشور از ۴۳۲۷ روستا به ۲۲۵۴۱ روستا رسيده بود درسالهاي اوليه پس ازپيروزي انقلاب اسلامي و درطي دوران جنگ تحميلي ، با وجود همه مشكلات ناشي از جنگ ، صنعت برق به رشد همه جانبه خود ادامه داد. نگاهي مقايسه اي به چند شاخص اصلي مويداين مدعااست
با پايان گرفتن جنگ تحميلي ،ابتداترميم خسارتهاوخرابيهاي دوران جنگ در كانون توجه مديران و مسئولان صنعت برق قرار گرفت . به عنوان مثال ، بررسيها نشان مي داد كه از قدرت نصب شده كشور ، معادل ۲۲۱۰ مگاوات در اثر آسيبهاي جنگ از مدار خارج است . بااحتساب تاسيسات انتقال نيروو ساير تجهيزات مي توان تصور كرد كه بازسازي ويرانه هاي بازمانده از جنگ چه كوشش و تلاش عظيمي را طلب مي كرده است . ترميم خسارتها كه از نيمه دوم سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود با سه سال كار شبانه روزي به انجام رسيد و تا پايان سال ۱۳۷۰ واحد ها و تاسيسات آسيب ديده مجددا" در مدار قرارگرفتند پس از خاتمه جنگ ، فعاليتهاي صنعت برق كه تا آن زمان از دشواريهاي روز به روز جنگ تاثير منفي مي گرفت،سامانمندي بيشتري يافت وهمگا م بادوبرنامه اول ودوم توسعه اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران به پيش رفت
مقايسه ارقام مهم عملكرد صنعت برق در پايان سال ۱۳۷۶ كه نه سال از طول برنامه هاي اول و دوم گذشته و دو سال به پايان برنامه دوم مانده بوده است با ارقام مربوط به ابتداي برنامه ، جهش صنعت برق را آشكارمي سازد
واضح است كه ارقام بالا و مقا يسه آنها تنها گوشه هاي كوچكي از صحنه وسيع يك تلاش همه جا نبه را نشان مي دهند و تحقق اين ارقام مستلزم به ثمر رسيدن كوششها و پشتيبانيهاي فراواني بوده است كه متاسفانه اين گاه شمار مختصر، حوصله پرداختن به همه آنها را ندارد ، در اينجا تنها به بيان اين نكته اكتفا مي كنيم كه توجه به نيروي انساني به عنوان سرمايه اصلي صنعت برق ، پس از پيروزي انقلا ب اسلامي و بويژه در دوران بازسازي بعد از جنگ تحميلي از راه كارهاي اصلي صنعت بوده است
آموزش اين نيروها براي ارتقاء كيفيت و شكوفا ساختن استعداد هاي خدادادي آنها ، همچنين سازماندهي نيروها در جهتي كه هدفهاي كمي و كيفي برنامه ها رابرآورده سازد و هيچ يك از هدفهاي صنعت برق،از تامين برق براي مصرف كنندگان گرفته تا بهبود بخشيدن به كيفيت خدمات و جلب رضايت مشتركان ، كوشش در راه رسيدن به خود كفايي و ورود در بازارهاي بين المللي و رقابت جهاني تحت الشعاع ديگري قرار نگيرد ، همواره مورد توجه برنامه ريزان و مديران صنعت بوده است
درنتيجه اين كو ششها ، صنعت برق توانسته است با موفقيت بحرانهاي دوران جنگ و پس از جنگ را پشت سر بگذارد و از لحاظ بين المللي نيز در جايگاهي در خور قرار گيرد . به طوري كه بر اساس آمارهاي سازمان ملل متحد ، در سال۱۹۹۵ميلادي (۱۳۷۴شمسي) ايران ازنظرابعاد صنعت برق دربين كشورهاي خاورميانه و غرب آسيادرمقام نخست قرارگرفت و درسطح جهاني نيز به مقام مقايسه بيست و يكم دست يافت